Ikona miłości #1

Zobacz video

Napisy w twoim języku zamieszczone są w opcjach odtwarzacza YouTube.

Przeczytaj

Ikona miłości

Pozdrawiam Państwa bardzo serdecznie z naszego klasztoru w Tuchowie. W tym roku mija sto pięćdziesiąt pięć lat od momentu, kiedy papież Pius IX przekazał nam, redemptorystom, ikonę Matki Bożej Nieustającej Pomocy, nazywaną inaczej ikoną Matki Bożej Pasyjnej. W związku z tym czujemy się zobowiązani do tego, by z jednej strony propagować kult tego cudownego obrazu, a z drugiej prowadzić badania naukowe. Właśnie dlatego, w tę szczególną rocznicę zapraszam Państwa do ciekawej podróży w czasie, śladami ikony Matki Bożej Pasyjnej.

Ten wizerunek z pewnością jest Państwu znany –  przedstawia półpostać Matki Bożej oraz całą postać Pana Jezusa. Charakterystyczną cechą tej ikony pasyjnej są aniołowie po prawej i po lewej stronie Matki Bożej, trzymający narzędzia męki Chrystusa.

Mam przed sobą ciekawy przewodnik, wydany przez jedną z parafii prawosławnych  na Krecie – ten jest w języku rosyjskim. Widzimy góry na tej wyspie, pośród których znajduje się świątynia pod wezwaniem Bogurodzicy Kardiotissy. Autorzy wskazują właśnie tę cerkiew jako miejsce, z którego pewien kupiec miał wywieźć ikonę. Nie będę się odnosił do tej informacji w tej chwili, uczynię to w następnych odcinkach.

Ten typ ikony powstał w szkole wenecko-kreteńskiej na przełomie XIV i XV wieku. Andreas Ritzos (lub po prostu jego szkoła) jest wskazywany jako autor tego przedstawienia Bogurodzicy. Nasuwa się pytanie, czy Ritzos i jego uczniowie skomponowali te ikonę jako rzecz artystycznie zupełnie nową, czy też nawiązywali do istniejących już motywów. To zagadnienie jest szalenie ważne – na przestrzeni ostatnich pięćdziesięciu lat w badaniach na ten temat dokonały się ogromne zmiany.

W 2011 roku Pan dr Matthew John Milliner opublikował bardzo interesującą rozprawę naukową pod tytułem Dziewica Pasyjna (The Virgin of the Passion).  Mam przed sobą wydruk tej pracy, ponieważ jest ona dostępna w internecie i każdy może ją sobie przeczytać. Jest to bodaj pierwsza tak obszerna i kompletna praca na temat ikony pasyjnej. Pan doktor dotarł do cerkwi pod wezwaniem Panagia tou Araka w wiosce Lagoudera na Cyprze. Miejsce to znajduje się w paśmie gór Troodos. Nie są to wysokie góry – wśród nich znajduje się kilkanaście bardzo cennych cerkwi, między innymi wspomniana Panagia tou Araka. W świątyni tej, po prawej stronie, bardzo blisko carskich wrót (główne, centralne drzwi ikonostasu – przyp. red.) znajduje się duży fresk Matki Bożej pod nazwą Arakiotissa. Malowidło to liczy kilka metrów kwadratowych i pochodzi z 1192 roku.

Drodzy Państwo, mamy przed sobą małą sensację – to chyba pierwsza ikona w Europie z tamtego właśnie fresku – tak, to ta ikona, której kopia znajduje się w naszym klasztorze w Tuchowie. Drodzy Państwo, to pierwszy przypadek (o czym pisze pan doktor), kiedy na ikonie występują aniołowie z narzędziami męki. Porównajmy to sobie: tu mamy ikonę rzymską z kościoła redemptorystów, a tutaj ikonę z Cypru z miejscowości Lagoudera. Jest oczywiście różnica między tymi wizerunkami. Charakterystyczne jest to, że na ikonie Arakiotissa (dodam że nazwa pochodzi albo od groszku spożywczego, albo od nazwy kwiatu, który rośnie w tamtych górach, w tej chwili nie będziemy już tego dociekać) widzimy całą postać na tronie. Właśnie ten tron jest szczególny – drodzy Państwo, pewnie niejeden raz widzieliśmy różne trony,  ale taki akurat mamy przed sobą chyba pierwszy raz. Nasuwa się pytanie: czy autor tej ikony z XII wieku bazował na jakichś innych wzorach, czy jest to po prostu jego oryginalna interpretacja,  bez nawiązywania do innych obrazów? W tej chwili nie znamy starszej ikony pasyjnej, która zawierałaby te elementy pasyjne, które zostały później ujęte na rzymskiej ikonie.

W poszukiwaniu prawzoru ikony Arakiotissy dotarliśmy do ikon koptyjskich, co jest niewątpliwie wielkim zaskoczeniem. Pokażę Państwu wizerunek z przełomu VI i VII wieku. To jest oczywiście tylko i wyłącznie zdjęcie ikony, która pochodzi z klasztoru świętego Apolla, a obecnie znajduje się w Muzeum Koptyjskim w Kairze. Popatrzcie Państwo, to jest przełom VI i VII wieku, a to jest 1192 rok. Zwróćcie Państwo uwagę na jedną rzecz, na tę  charakterystyczną, owalną część tronu na ikonie koptyjskiej i tej z Lagoudery. Pokażę Państwu zdjęcie kolejnej ikony, która pochodzi z IX wieku. Zauważcie, jakie łudzące podobieństwo między tronami na tej ikonie z IX i na tej z 1192 roku! Nie mamy wątpliwości, że autor obrazu z Lagoudery znał motywy z ikon koptyjskich.

Przenieśmy się do Rzymu. Ta ikona (oryginał jest dosyć mocno uszkodzony, co jest widoczne na zdjęciu) znajduje się w rzymskiej bazylice Santa Maria in Trastevere. To jest przełom VII i VIII wieku. Spójrzcie Państwo na te fragmenty tronu na trzech ikonach: nie ma najmniejszych wątpliwości, że u podstaw stylu ikony z Cypru są wizerunki koptyjskie. Tak, drodzy Państwo, możemy dokonać pewnej syntezy. Ikona Matki Bożej Nieustającej Pomocy z naszego sanktuarium w Rzymie ma swoją mamę i jest nią ikona z Lagoudery, ale już teraz widać, że również ma swoje babcie – to ikony koptyjskie. Drodzy Państwo, na początku XX wieku żaden z naukowców (a przynajmniej ja takiego nie znam) nie wspominał w ogóle o istnieniu ani ikon koptyjskich, ani ikony z Lagoudery. W tej chwili rozwój nauki posunął się tak daleko, że znany te wpływy. Pojawia się pytanie: czy ikona z Cypru rzeczywiście jest pierwszą ikoną Matki Bożej Pasyjnej z aniołami, którzy mają owe symbole męki, czy jest jeszcze inna, taka, której nie znamy? Myślę, że czeka nas jeszcze trudna praca zbadania ikon koptyjskich. Co więcej, dotarłem do niektórych koptyjskich obrazów, na których rzeczywiście są aniołowie, jednak nie trzymają oni pasyjnych atrybutów, jak ma to miejsce na ikonie rzymskiej i cypryjskiej. Na egipskich wizerunkach aniołowie mają miecze, w nawiązaniu do słów, które usłyszała Matka Boża od Symeona. Jest więc obecny jeden element symboliki pasyjnej, ale nawiązuje on bardziej do Matki Bożej niż do Jezusa; w tym wypadku mamy pewną zmianę. Zachęcam Państwa do poszukiwań: czy mamy jeszcze starszą ikonę pasyjną niż ikona w Lagouderze? Pozdrawiam Państwa.

 

Autor: o. Kazimierz Piotrowski CSsR

This post is also available in: English (angielski) Español (hiszpański)